ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ

1. Түркі тілдері тіл туыстығына қарай 6 топқа бөлінеді: 

1. Көне түркі тілдері мыналар: хазар, бұлғар, ғұн, көк түрік, сақ, авар.
2. Түркі тілдері орналасу аймағына қарай 6 топқа бөлінеді: 

1. Түркітану ғылымында түркі тілдерінің дамуын (Н.Баскаков) алты кезеңге бөліп қарастырады. 
2. Түркі халықтарының жазба тілі V-VIII ғасырларда дүниеге келген. Тіл ғылымында бұл жазба ескеркіштері "Орхон-Енисей ескерткіштері" деп аталады. Олар: "Күлтегін", "Тоныкөк", "Білге қаған" т.б. Бұл жазуларды көпке дейін ғылыми түрде оқуға мүмкіндік болмады. Сондықтан оларды рун (құпия) жазулары деп атады. 
3. X-XV ғ.ғ. түркі халықтарының жазбаша тілі ерекше дамыды. Осы кезеңде дүниеге келген шығармалар: Махмұт Қашқари "Диуани лұғат ит-түрк" (1073-1074, Жүсіп Баласағұни "Құдатғу білік" (1067-1070), Ахмет Яссауи "Диуани хикмет" (XII ғ.), "Кодекус Куманикус " (1003) т.б.
4. Қазақ жазуы төмендегідей жазу түрлерін қолданды:

Араб жазуы (1929 жылға дейін);

Латын жазуы (1929 – 1940 ж.ж. арасы);

Кириллица (орыс) жазуы (1940 жылдан бастап);

1. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының тұрғылықты халқы – қазақ халқының және шетелдерде (Өзбекстан, Қырғызстан, Түркия, Ресей, Қытай, Монғолия т.б.) өмір сүріп жатқан қазақтардың ұлттық тілі.

ҚАЗАҚ ТІЛІ – МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ

1. 1989 жыл, 22 қыркүйек: Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заң қабылданып, қазақ тіліне Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі мәртебесі (статусы) берілді. 
2. 1993 жыл, 28 қаңтар: Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қабылданды. Онда қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып бекітілді.
3. 1995 жыл, 30 тамыз: республикалық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабыл-данды. Конституцияның 7-бабында былай делінеді:
   1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі.
   2. Мемлекеттік ұйымдарда және өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
   3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.
4. 1997 жыл, 7 шілде: жаңа Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заң Парламентте қайтадан талқыланып, ол Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілді. Бұл Заң бойынша қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, қазақ халқының ұлттық тілі болып есептеледі.
5. Қазақстан Республикасындағы Тілдер туралы Заңның        4-бабы:

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі. 

Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы.

Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар:

1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға;
2. Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға;
3. Қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті.

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ

Қазақ тіл білімінің зерттейтін үлкен 3 саласы бар, олар: фонетика, лексика және грамматика. Бұлардың зерттейтін тақырыптарын төмендегі кестеден көруге болады:

Ескерту: 

1. Сөз құрамы туралы оқулықтарда мынадай пікірлер бар: 
   1. сөз құрамының 2 түрі бар деп берілген: : түбір және қосымша;
   2. сөз құрамының 3 түрі бар деп берілген: түбір сөз, туынды сөз, күрделі сөз;
   3. сөз құрамының 5 түрі бар деп берілген: түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз;
   4. сөз құрамының 6 түрі бар деп берілген: түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз, тіркескен сөз;
      1. Сөз тіркесі  мен тіркескен сөздің (тіркесті сөз)  айырмасы: 
         1. Сөз тіркесі ең кемі екі сөзден тұрады және әрқайсысы өз алдына жеке мағынаны білдіреді. Мысалы, 
2. Тіркескен сөз ең кемі екі сөзден тұрады, бірақ екеуі бір мағынаны білдіреді және бір сұраққа жауап береді. Мысалы, 

қара ала (қандай?), 

жиырма бір (қанша?), 

келе жатыр (не істеп жатыр?) т.б.

Қазақ  тіл біліміне   шет тілдерінен  енген  термин сөздер

1. Грек тілінен енген сөздер:

Алфавит (альфа, ветта (грек әліпбиінің алғашқы екі әрпі) – әріптердің жүйелі тізбегі.

Антоним ("қарсы" және "атау") – мағыналары қарама-қарсы сөздер.

Архаизм (ежелгі, ертегі) – ертеректе күнделікті өмірде жиі қолданылғанмен, қазіргі кезде басқа сөзбен алмастырылғандар.

Диалог ("екі", "сөз") – екі не бірнеше адамның сөйлесуі.

Грамматика (жазу, жазу өнері) – тілдегі сөздердің өзгеру тәсілдері мен құралдарын, сөз тіркестерін, олардың сөйлемге құралу заңдарын зерттейтін тіл білімінің саласы.

Диалект (сөйлеу) – белгілі бір аймақта қолданылатын тіл ерекшеліктері.

Дифтонг  – қосарлы дыбыс.

Идиома  – бір ұғым ретінде қалыптасқан сөз тіркестері. (Мысалы: түйе үстінде сирақ ұйту)

Лексика (сөздік қор) – тіл білімінің сөз және оның мағынасын зерттейтін саласы.

Лексикология – (лексика, логос) – тілдің сөздік құрамы мен оның тарихи даму заңдылықтары, қызметін зерттейтін тіл білімінің саласы.   

Лексикография (сөздік ілімі) – тіл білімінің сөздіктер жасайтын және оларды зерттейтін бір саласы.

Мақал (араб сөзі) – түйінді ойды білдіретін тура мағынасына орай астарлы мағына да бере алатын ықшамды нақыл сөз.

Монолог ("бір" және "сөз") – кейіпкердің ішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі.

Метафора (ауысу, ауыстыру) – бір-біріне ұқсас екі не одан да көп зат немесе құбылыстың балама аталуы.

Метонимия (атын өзгертіп атау) – ойда сақталып тұрған бірер сөзді айтпай–ақ, ол сөзді екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жіберу. Мысалы, Сәкеннің шығармаларын оқыдым деудің орнына Сәкенді оқыдым деу)

Морфема (форма) – сөздің ең қысқа мағыналы бөлшегі.

Морфология (түр) – тілдегі сөздердің формаларын, сөзге қатысты грамматикалық мағыналарды тексеретін сала; тілдегі сөздердің өзгеруі, түрленуі туралы тіл білімінің саласы.

Неологизм (жаңа сөз) – тілдегі жаңа ұғымды білдіріп, жаңадан пайда болған сөздер.

Омоним ("біркелкі" және "атау") – бірдей дыбысталғанмен, мағыналары әр түрлі болып келетін сөздер.

Орфография (дұрыс жазамын) – сөздің дұрыс жазылу ережелері.

Орфоэпия (дұрыс сөйлеу) – сөздің дұрыс айтылу ережелері.

Полисемия (көп мағына) – сөздің көп мағыналығын зерттейтін тіл білімінің саласы.

Семасиология (белгі, ілім) – сөздің мағынасын зерттейтін тіл білімінің саласы.

Сингармонизм (бірге үндесу) – сөз ішіндегі дауыстылардың бір-бірімен үндесуі.

Синекдоха (бірге жобалап, шамалап түсіну) – бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні, немесе керісінше, бөлшектің орнына бүтінді, жалқының орнына жалпыны қолдану негізінде сөз мағынасын алмастыру амалы. (Төрт-бес қой-ешкіміз бар деудің орнына  төрт-бес тұяғымыз бар деу)

Синоним – айтылуы әр түрлі болғанмен, мағыналары бір-біріне жақын сөздер.

Синтаксис (құрастыру) – сөз тіркесі мен сөйлемді зерттейтін тіл білімінің саласы.

Фонема (дыбыс) – сөздің дыбыстық  бірлігі.

Фонетика (дыбыс) – тіл дыбыстары туралы, тілдегі дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтарды зерттейтін тіл білімінің саласы.

Фонология (дыбыс, ілім) – фонеманы зерттейтін тіл білімінің саласы.

Фразеология ("сөйлемше", "ілім") – тілдегі тұрақты тіркестер-ді зерттейтін тіл білімінің саласы.

Эвфемизм (сыпайылап айту) – бір затты не құбылысты, я болмаса бір оқиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы.

1. Латын тілінен енген сөздер:

Ассимилияция (үндесу) – сөз құрамындағы немесе сөздер аралығындағы қатар келген дауыссыз дыбыстардың бірі екіншісіне ықпал етіп, өзара үндесуі.

Аффикс (қосылған) – қосымшаның терминдік атауы.

Диссимиляция (өзгеру) – дыбыстың өзгеруінің бір түрі

Интонация (қатты айту) – дауыс толқыны, сөйлегенде сөз мағынасын әсерлі жеткізу үшін дауыстың құбылып, жоғарылап, төмендеп өзгеріп отыруы, сөйлемде синтаксистік мағына білдіруші және сөйлемге эмоционалды-экспрессивті реңк беруші құралдың бірі.

Историзм – көнерген, ескірген ұғымды білдіретін сөз   немесе сөз тіркесі. Өздері белгілеген заттар мен құбылыстардың қазіргі күнделікті өмірде қолданылудан шығып қалған. Архаизмдерден ерекшелігі – қазіргі тілде синонимі болмайды. 

Лингвистика – тіл білімі

Пунктуация (нүкте) – тыныс белгілерін зерттейтін тіл білімінің саласы.

Стилистика – тіл білімінің тілдік тәсілдер жүйесін зерттейтін саласы.

Стиль (латын) – жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға-бітімін танытатын даралық өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы.

Термин (бір нәрсенің шегі, шекарасы, шекаралық белгісі) – тілде ғылым мен техника, мәдениеттің әр саласына қатысты белгілі бір ұғымды дәл білдіретін арнаулы атаулар.

1. Араб тілінен енген сөздер:

Әдебиет (үлгілі сөз) – бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен көркемдеп айту өнері.

Әліпби (алиф, бә (араб әліпбиінің алғашқы екі әрпі) – әріптердің жүйелі тізбегі.

Әріп (әріп) – дыбыстың жазбаша таңбасы.

Мағына (мағына, ұғым) – сөздің я сөйлемнің білдіретін ұғымы.

1. Индонезия тілінен енген сөз:

Табу (тыйым салу) – бір заттың не құбылыстың атын тікелей атамай, басқа атпен атау.

                                            ФОНЕТИКА

ДЫБЫС ЖӘНЕ ӘРІП

1. Сөйлеу тілінде дыбыстау мүшелері арқылы айтылып, естілетін тілдік құбылысты дыбыс дейді. Дыбыс – сөздің ең кішкене бөлігі. Дыбысты айтады және естиді.
2. Дыбыс адамның дыбыстау мүшелері арқылы жасалады. Олар: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, кішкене тіл, ауыз қуысы, көмей, таңдай, тіл, тіс, ерін, мұрын қуысы. 
3. Дыбысты таңбалау үшін алынған белгіні әріп дейді. Яғни әріп – дыбыстың жазбаша таңбасы. Әріпті жазады және көреді.
4. Әріптердің рет-ретімен тізілген жиынын алфавит (әліпби) дейді. Қазақ тілінің алфавиті 42 әріптен тұрады және олардың тізбектелген қатары мынадай: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ь, ы, і, ъ, э, ю, я.
5. Қазақ тілінде дыбыс саны - 37. (Дыбыс бола алмайтындар: я (й+а),  ю (й+у),  ё (й+о)  қосарлы дыбыстары және  ь –жіңішкелік,  ъ – жуандық белгілері).                   

Ескерту: У әрпі екі дыбыстың орнына (дауысты – у және дауыссыз – у) қолданылады. Бірақ бір дыбыс болып саналады.

1. Қазақ тіліне тән әріптер (9): ә, ө, ү, ұ, і, қ, ғ, ң, һ.
2. Қазақ тілінде ъ (айыру белгісі) және ь (жіңішкелік белгісі), сондай-ақ  э, ё, в, ф, ц, ч  әріптері орыс тілі арқылы енген кірме сөздерде ғана кездеседі.
3. Қазақ тілінде дыбыстар өкпеден шыққан ауаның шығуына қарай дауысты  дыбыс және дауыссыз дыбыс болып 2-ге бөлінеді.

Қосымша: Кейбір оқулықтарда 5-бөлімдегі 9 әріпті қазақ тіліне тән дыбыстар деп берген. Алайда біз оларды әріптер деп беруді жөн көрдік. Себебі алфавиттегі 37 дыбыс қазақ тіліне тән оқылады, айтылады. Мысалы, е дыбысы орыс тілінде йэ деп оқылса, қазақ тілінде йе деп оқылады.  Сондай-ақ сөз құрамында жуан-жіңішке, еріндік-езулік дауысты дыбыстарының келуіне қарай дауыссыз дыбыстар соларға бейімделіп оқылады. Мысалы, үзу мен азы сөздеріндегі з дыбысы бірінде (үзу) жіңішке әрі еріндік дауыстыға бейімделіп оқылса, бірінде (азы) жуан әрі езулік дауысты дыбысқа бейімделіп оқылады.

                            ДАУЫСТЫ ДЫБЫС 

1. Дауысты дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында еш кедергіге ұшырамай, еркін шығуынан жасалады.
2. Дауысты дыбыс буын жасауға қатысады.
3. Дауысты дыбысқа екпін түседі.
4. Тіліміздегі дауысты дыбыстар: а, ә, е, и, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э.
5. Дауысты дыбыс тіл, жақ және еріннің қатысына қарай жуан - жіңішке, ашық - қысаң, еріндік - езулік болып жіктеледі. Оны төмендегі кестеден көруге болады.

1. Қазақ тілінің төл сөздерінде дауыстылар үндестік заңы бойынша бірыңғай жуан не жіңішке болып келеді (бұлақты, келімсек т.б.). Қазақ тіліндегі өзге тілдерден енген біршама кірме сөздерде дауыстылар жуан-жіңішке болып араласып келе береді (кітап, компьютер т.б.).

Ескерту: ё, я, ю әріптері дауысты дыбыс қызметін атқарғанмен, дауысты дыбыс түрлеріне жіктелмейді. Себебі бұлар йо, йа, йу  қосарлы дыбыстарынан тұрады.

          ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЕМЛЕСІ

1. А әрпі ж, ш мен й әріптерінің ортасында келгенде, ә болып оқылады, бірақ а әрпі жазылады. Мысалы: шай, шайнау, жай, жайлап, мән-жайы т.б.
2. А әрпі араб-парсы тілдерінен енген сөздердің соңғы буынында келгенде, ә болып естіледі, бірақ а болып жазылады. Мысалы: Жәмила, рәсуа, Ләззат, күнә т.б.
3. О, ө, ұ, ү, ә әріптері қазақтың байырғы сөздерінде бірінші буында ғана жазылады. Мысалы: ор, көрші, құлын, ұлық, үлкен, түлкі, сәкіде, әңгіме т.б.

Бұл әріптер біріккен сөздермен қос сөздердің екінші сыңарларының бірінші буындарында жазылады: Қараөткел, Қаратөбе, Айманкүл, Есенәлі, бүрсігүні, басқұр, той-топыр т.б.

Ескерту: Ұ, ү, ә әріптері бірқатар жалаң сөздердің екінші буындарында да жазылады. Мұндай сөздер қазақ тілінде көп емес. Олар бір кезде қазақ тіліне еніп, сіңісіп кеткен араб-парсы сөздері: мазмұн, бұлбұл, мақұл, дәстүр, мәжбүр,  іңкәр, сірә, куә, мағлұмат, дүлдүл т.б.

1.  Ы, і әріптері сөздің барлық буындарында жазылады. Мысалы: тыныштық, іс, кісілік. 
2. Ы, і сөздің барлық буындарында жазыла тұра, төмендегідей жағдайларда сөздің соңғы буынында  түсіп қалады:

а) Кейбір сөздерге тәуелдік жалғауы жалғанса: халық - халқым, орын - орның, көрік - көркі, әріп - әрпі т.б.

      Ескерту: 

1. құлақтың құлығы, ұстаның көрігі дегендегі құлық, көрік сөздерінде ы, і әріптері түспейді.                    

2. Ауыл, дауыс сөздеріне екі түрлі жазыла береді. (ауылы – аулы, дауысы – даусы)

ә)   Ойын, орын, жиын, қиын сөздеріне туынды етістік жасайтын -а жұрнағы жалғанса: Мысалы, ойын + а = ойна, орын+а= орна т.б.

б)   Кейбір сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанса: алты-алтау, қорық-қорқу т.б.

в)   Ы, і дыбысына аяқталған етістіктерге   тұйық етістіктің  -у жұрнағы жалғанса: оқы-оқу, тоқы-тоқу, ері-еру т.б.

1.  Ы, і дыбыстары сөз басында р, л әріптерінің алдында көмескі естіліп, оны жазбағанда, сөздің лексикалық мағынасы бұзылмаса, ол дыбыстардың әріптері жазылмайды. Рас (ырас емес), рет (ірет емес), рахат (ырахат емес), лай (ылай емес), лезде (ілезде емес), лақтыру (ылақтыру емес) т.б.
2. Ы, і дыбысына аяқталған етістіктерге көсемшенің -й жұрнағы жалғанса, ый, ій дыбыстарының таңбасы ретінде жалғыз ғана и әрпі жазылады (ы+й=и, і+й=и). Мысалы: оқы-й+ды=оқиды, есті-й+ды=естиді т.б. 

Ескерту: Қосарлы ый дыбыстары сый, тый түбірлерінен жасалған сөздерде ғана жазылады. Мысалы: сыйлық, сыйлау, сыйымды, сыймайды, тыйым, тыйылу, тыйылдыр, тыйылмайды т.б.

1. У дыбысы дауыссыздан кейін келсе, дауысты дыбыс (ту) болады, ал мынадай жағдайларда  дауыссыз дыбыс болады:

1) у дыбысынан басқа дауыстыдан кейін келсе (тау);  

2) сөз басында дауыстының алдында келсе (уақ);  

1. И, у дыбыстары сөздің жуан-жіңішкелігіне қарай бірде жуан, бірде жіңішке болады, яғни сөздегі басқа дауыстылар жуан болса, и, у дыбыстары жуан оқылады, сөздегі басқа дауыстылар жіңішке болса, и, у дыбыстары жіңішке оқылады. 

Жуан дауысты болуы: бару, тиын; 

Жіңішке дауысты болуы: жүру, киін т.б.

1. У дыбысына аяқталған етістікке тұйық етістіктің -у жұрнағы жалғанса, екі у әрпі қатар жазылады. Қуу, жуу, жауу, сауу т.б.
2. Тұйық етістіктің -у жұрнағы и дыбысына біткен етістікке жалғанғанда, ю әрпіне өзгеріп жазылады. Мысалы, Ти+у=тию, ки+у=кию, жи+у=жию, қи+у=қию.  
3. Я, ю әріптерінен бұрын ы, і дыбыстары естілген сөздің бәрінде де олардың орнына и әрпі жазылады. Қияқ, дария, қия, зиян, қию, ақию т.б.
4. Ю, я әріптері йу, йа болып оқылғанмен, ю, я ретінде жазылады. (аю, жою, қоян) Ескерту: Дәстүрлі принцип бойынша аздаған сөздерде ю әрпі жазылмай, иу, йу әріптері сақталып жазылады. Мысалы: айуан, хайуанат, кейуана, миуа, қиуа т.б.

                  ДАУЫССЫЗ ДЫБЫС

1. Дауыссыз дыбыс өкпеден шыққан  ауаның ауыз қуысында кедергіге ұшырап шығуынан жасалады.
2. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар:  б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, (у).
3. Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдың қатысына қарай ұяң, үнді және қатаң болып 3-ке бөлінеді. Оны төмендегі кестеден көруге болады:

  4. Кейбір қатаң дауыссыздардың ұяң сыңарлары бар. Олар:   

Себебі, бұл жұп болған дыбыстардың жасалу орны бір-біріне өте жақын. Мысалы, п, б дыбыстары екі еріннің қақтығысуы арқылы жасалады.

ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЕМЛЕСІ

1. З, қ, к, л, м, н, п, р, с, т, ш дауыссыз дыбыстары сөздің барлық буындарында кездесе береді. Мысалы: қазақ, заң, момын, мол, күрек, наным, рас, мұрап, шам, сот, нан,   т.б.      2. Й, ң, һ әріптері сөздің басында қолданылмайды (йод сөзінен басқасы), тек сөздің ортасында және аяғында қолданылады Мысалы: жаңа, аң, жай, қайрат, қаһар т.б.
2. В, ф, ч, ц әріптері қазақтың байырғы сөздерінде қолданылмайды, тек орыс тілінен енген сөздерде барлық буындарда қолданылады. Мысалы: Автор, дифтонг, диспечер, концерт, цех, матрац т.б.
3. Щ әрпі қазақтың ащы, тұщы, кеще деген байырғы сөздерінде ғана жазылады. 
4. Х әрпі хат, хан, хабар, халық сияқты араб-парсы тілдері мен кейбір орыс тілінен енген жалпы есімдер мен кісі аттарында жазылады (техника, А.Шох).
5. Б, в, г, д  дыбыстары қазақтың байырғы сөздерінде сөз аяғында қолданылмайды, тек орыс тілінен енген сөздердің аяғында қолданылады. Мысалы: актив, отряд, устав, клуб,  округ т.б.
6. Й әрпіне біткен сөзге тұйық етістіктің -у жұрнағы жалғанса, бұл екі әріп бірігіп, ю болып жазылады.                         Мысалы: сой+у=сою, жай+у=жаю. 
7. Й әрпіне біткен етістікке көсемшенің -а жұрнағы жалғанғанда, бұл екі әріп я әрпіне өзгереді.                                       Мысалы: жой+а=жоя, жай+а=жая.
8. Орыс тілінен енген нд, мп, кт, мб, ск, фт дыбыстарына біткен сөздерге қосымша жалғанғанда, түбір мен қосымшаның аралығына дәнекер ы, і әріптерінің бірі жазылады. Мысалы:  Шрифт+і+ге, штамп+ы+лау, факт+і+ге, киоск+і+лер т.б.
9. Орыс тілінен енген қосарлы сс, лл, мм, тт дыбыстарына біткен сөздерге қосымша жалғанғанда, қосарлы дауыссыз дыбыстың соңғысы түсіп қалып отырады. Мысалы: Прогресс–прогрестік, металл–металдар, грамм–грамнан т.б. 

Ескерту: Қосарлы дыбыстарға біткен сөздер жалқы есім болса, қосарлы дауыссыз дыбыс түспейді. Себебі жер аты, мекеме аты және шығарма аттары сияқты жалқы есімдерді өзгертуге болмайды. Мысалы: Кузбасс–Кузбасста, Донбасс– Донбассқа. 

1. Орыс тілінен енген қосарлы ст, сть, зд дыбыстар тізбегіне біткен сөздерге қосымша жалғанғанда, соңғы т, ть, д дыбыстары түсіп қалады.   Мысалы: Трест+ке=треске, ведомость+қа= ведомосқа, подъезд+ге=подъезге, т.б.
2. Орыс тілінен енген ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, нкт, кль, брь, бль  сияқты тіркес дыбыстарға біткен сөздерге қосымша жіңішке жалғанады.  Мысалы: геологі, педагогтер, парктен, ансамбльге, пункті т.б. 

Қосымша: 

Орыс тілінен енген сөздердің соңында ь жіңішкелік белгісі келгенде, ол сөзге дауыссыз дыбыстан басталатын қосымша жалғанса, ь сақталып жазылады. Мысалы: секретарьға, автомобильмен, фестивальді т.б. Ал дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанса, жіңішкелік белгісі (ь) түсіп қалады. Мысалы: секретары, автомобилім, фестивалі т.б.

                                          БУЫН 

1. Буын – сөзді айтқан кездегі дауыс толқыны. 
2. Буын сөздегі дауысты дыбысқа негізделеді. Яғни сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. 
3. Қазақ тілінде буынның 3 түрі бар:

1. ашық буын

2. тұйық буын

3. бітеу буын

Қосымша:  

1. Сөз  ішінде келген үнді дауыссыз дыбыстар: у, й, ң буынға бөлінгенде,  келесі буынның бірінші әрпі болады.             Мысалы, қа-уын, қа-йық, қо-ңыр т.б.
2. Қатар келген 3 дауыссыз дыбыс буынға бөлінгенде, алғашқы екеуі бірінші буында қалады, ал үшінші дауыссыз дыбыс екінші буынға кетеді.   Мысалы, құмырс-қа, жұмырт-қа т.б.
3. Қазақ тілінде бір дауыстыдан тұратын буын сөздің басында (а-та), ортасында (ки-е-лі)   және соңында (әули-е) келе береді.

       ТАСЫМАЛ

1. Тасымал – сөзді жазған кездегі оның жолға сыймай қалған бөлігін келесі жолға көшіру. 
2. Тасымал буынға негізделеді. Яғни, сөздер тек буын жігімен тасымалданады. Мысалы, «Кереге» сөзін екі жолмен тасымалдауға болады: ке – реге,  кере – ге; 

Тасымалдауға болмайтын жағдайлар:

1. Тек бір дауысты дыбыстан тұрған ашық буынды тасымалдауға немесе жолда қалдырып кетуге болмайды.   (а – та,  ә – ке, арми – я.)
2. Бір буыннан тұратын сөзді тасымалдауға болмайды. (қант, төрт, бұлт.)
3. Қысқарған сөздерді тасымалдауға болмайды. (ТМД, ҚазҰУ, ҚазМУ, ҚР)

Ескерту: сөздердің бірінші буындарынан қысқарған сөз (кеңшар) бен бірінші сөздің бірінші буыны мен екінші сөзі толық күйінде қысқарған сөз (педколледж) тасымалданады.)

1. Адам атының қысқартылып алынған әрпін фамилиясынан айырып бірінші жолда қалдыруға болмайды.                  (А.Қ.Жабаев, М.О.Әуезов. Қ.С.Мусин)
2. Қысқарған өлшем бірлігін саннан айырып тасымалдауға болмайды. (15 см, 20 кг, 100 га)

       ЕКПІН

1. Екпін – сөздің айтылған кездегі белгілі бір буынының ерекше көтеріңкі дауыспен айтылуы.
2. Қазақ тілінде екпін тұрақты, көбінесе сөздің соңғы буынына түседі. 
3. Сөзге қосымша жалғанғанда, екпін қосымшаға, яғни соңғы буынға ауысып отырады. Мысалы: Еңбек, Еңбекші, Еңбекшілер, Еңбекшілерді

                           Екпін түспейтін сөздер мен қосымшалар:

1. Көмекші сөздерге екпін түспейді: ғой, шейін, соң, арқылы , туралы  т.б.
2. Жіктік жалғауына екпін түспейді: оқушымын, барамыз т.б.
3. Болымсыз етістіктің жұрнағына (-ма, -ме, -па, -пе, ба, -бе)       екпін түспейді: айтпа, барма, келме т.б.

                                ҮНДЕСТІК ЗАҢЫ

(Сингармонизм заңы)

Үндестік заңы дегеніміз – сөз ішіндегі дыбыстардың бір-бірімен үндесіп, біркелкі болып қолданылуы. 

Үндестік заңының 2 түрі бар: буын үндестігі және дыбыс үндестігі.

                                       БУЫН ҮНДЕСТІГІ

1. Буын үндестігі – сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан не жіңішке болып үндесуі.
2. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. 
3. Буын үндестігі сөз бен қосымша арасында да сақталады, яғни сөзге жалғанатын қосымша сөздің соңғы буынының жуан – жіңішкелігіне қарай жуан не жіңішке жалғанады. Оны төмендегі кестеден көруге болады:

Ескерту: Мынадай сөздерде: 

а. қос сөздерде (аман-есен, асты-үсті, асығыс-үсігіс т.б.) 

ә. біріккен сөздерде (шекара, баспасөз, көзқарас т.б.)  буын үндестігі сақталмайды.

Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:

1. Көмектес септіктің -мен, -бен, -пен жалғаулары сөздің соңғы буыны жуан болса да, жіңішке болса да,  осы күйінде жалғанады. Мысалы: Қаламмен жаздым. Әсетпен бірге келді т.б.
2. Меншік ұғымды білдіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшалары буын үндестігіне бағынбайды. Асан-дікі, бала-нікі, Марат-тікі  т.б.
3. -Паз, -қор, -қой, -ғой, -кер -гер, -кеш, -хана, -ист, -изм,    -бан, -жан, -тал жұрнақтары буын талғамайды, сол күйінде жазылады. Бұл жұрнақтар – қазақ тіліне шет тілінен енген қосымшалар. Мысалы: әсемпаз, әзілқой, еңбекқор, ақылгөй, жұмыскер, арбакеш, дәріхана, мейірбан, сезімтал  т.б.

Кірме сөздердегі буын үндестігіне бағынбайтын жағдайлар:

1. Кірме сөздерде  дауысты дыбыстар жуан-жіңішке болып араласып келе береді. Мысалы:

араб тілі: кітап, мұғалім, құдірет т.б.

орыс тілі:  кино, театр, алгебра т.б.

1. Х әрпіне біткен сөздерге қосымшалар жуан түрде жалғанады. Мысалы: тарих-тың, цех-тан т.б.
2. Рк, нк, кс, кт дыбыстарының тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге қосымшалар жіңішке түрде жалғанады. Мысалы: парк-тен, танкі-ні, пункт-ке т.б.
3. Ль әріптерінің тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге қосымшалар жіңішке түрде жалғанады. Мысалы: рольді, ролі, рульді, рулі т.б.

                   ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ

Дыбыс үндестігі дегеніміз – қатар келген екі дыбыстың бір-біріне ықпал етіп үндесуі. Оның 3 түрі бар:

1.  ілгерінді ықпал

2.  кейінді ықпал

3.  тоғыспалы ықпа                                                                                          1. ІЛГЕРІНДІ ЫҚПАЛ 

1. Ілгерінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың біріншісінің өзінен кейінгі дыбысқа   ықпал етіп, өзіне ұқсатуы. (1    2)
2. Ілгерінді ықпалдың кездесетін орындары: 

1)  Сөз бен қосымша арасында: қаш-са (қашша)

2)  Екі сөз арасында:  ақ балық (ақ палық)

3)  Күрделі сөздерде:

а)  біріккен сөз: көзқарас (көзғарас)

ә)  тіркескен сөз: ала кел (ала гел)

б)  қос сөз: құрбы-құрдас (құрбы-ғұрдас)

1. Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
   1. Сөздің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді я ұяң дауыссыздар болса, жалғанатын қосымшаның алғашқы дыбысы үнді немесе ұяң   дауыссыздан басталады. 

Ескерту: ш, с дыбыстарынан басталатын қосымшалар ілгерінді ықпал заңына бағынбай, сөздің соңғы дыбысы ұяң не үнді болса да, сол күйінде жалғана береді.

1. Сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болса, оған жалғанатын дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болады.

1. Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілмейтін орындары:
   1. (ш+с=шш) 

Сөз қатаң ш дыбысына аяқталып, оған жалғанатын қосымша с дыбысынан басталса, айтылуда қосымшаның басындағы қатаң с дыбысының орнына қатаң ш дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді. 

1. (п+б=пп) 

Біріккен сөздің бірінші сыңары қатаң дауыссыз дыбысқа бітіп, екінші сыңары б дыбысынан басталса, айтылуда б дыбысының орнына қатаң п дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

1. (п+б=пп) 

Сөз тіркесінің алғашқы сыңары қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталып, екінші сөз ұяң б дыбысынан басталса, бұл дыбыс айтылғанда, қатаң п дыбысы болып естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

1. Біріккен сөздің бірінші сыңары немесе сөз тіркесінің бірінші сыңары дауысты дыбыс немесе үнді не ұяң дауыссызға бітіп, екінші сыңары қатаң к, қ дауыссыздарынан басталғанда, бұл екі дыбыс ұяң г, ғ болып естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

                       2. КЕЙІНДІ ЫҚПАЛ

1. Кейінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың соңғысының өзінің алдынғы дыбысқа ықпал етіп, өзіне ұқсатуы (1    2).
2. Кейінді ықпалдың кездесетін орындары: 

1.  Түбір мен қосымша арасында: бас + шы – башшы;

2.  Екі сөз арасында: ақ лақ (ағ лақ)

3.  Күрделі сөздерде:

а)  біріккен сөз: Есенгелді (Есеңгелді)

ә)  тіркескен сөз: он бес (ом бес)

б)  қос сөз: астан-кестен (астаң-кестен)

1. Кейінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
   1. (қ, к, п + дауысты = ғ, г, б ) 

Сөз қатаң қ, к, п дауыссыз дыбыстарының біріне аяқталып, оған дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанса,  к, қ, п дыбыстары өзгеріп, ұяң г, ғ, б дыбыстарына айналады. 

аяқ + ы = аяғы

күрек + і = күрегі

доп + ы = добы

жақ (жаға бастады)                                                                                            2. (п + -ып, -іп = уып, уіп) 

Етістіктің түбірі п дыбысына аяқталып, оған көсемшенің  -ып, -іп жұрнағы жалғанса, п дыбысы өзгеріп, үнді у дыбысына айналады. 

шап + ып = шауып

кеп + іп = кеуіп

сеп +іп = сеуіп

жап + ып = жауып

1. Кейінді ықпалдың жазылуда ескерілмейтін орындары:
   1. (н+ғ,г = ңғ, ңг), (н+қ,к = ңқ, ңк) 

1. Сөз үнді н дыбысына аяқталып, келесі сөз немесе қосымша ғ, г, қ, к дауыссыз дыбыстарынан басталса, айтылуда  н дыбысының орнына ң дыбысы естіледі. Жазуылда бұл ескерілмейді                                           

3. (с+ш = шш), (з+с = сс), (з+ш = шш) 

Сөз с, з, дауыссыз дыбыстарының біріне аяқталып, қосымша ш, с дауыссыз дыбыстарынан басталса, айтылуда с дыбысының орнына ш дыбысы, ал з дыбысының орнына с не ш дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді

1. (з+ж=жж) 

Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі з дыбысына аяқталып, екінші сөзі ж дыбысынан басталса, айтылуда з дыбысының орнына ж дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

1. (н + /б,в,п/ = мб, мв, мп) 

Сөз н дыбысына аяқталып, екінші сөз немесе қосымша б, в, п   дыбыстарының бірінен басталса, айтылуда н дыбысының орнына м дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

1. Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі қ, к, п дауыссыз дыбыстарына бітіп, екінші сөз дауысты не ұяң, үнді дауыссыз дыбыстарынан басталса, бірінші сөздің соңындағы қ, к, п дыбыстарының орнына, ғ, г, б дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

1. Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі мен екінші сөзінің аралығында екі дауысты қатар келгенде, біріншісі түсіріліп айтылады, жазылуда бұл ескерілмейді.

3. ТОҒЫСПАЛЫ ЫҚПАЛ

Тоғыспалы ықпал – қатар келген екі дыбыстың бір-біріне ілгерінді–кейінді ықпал етіп, екеуінің де өзгеріске ұшырауы.

1.  (с+ж=шш)  Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі с дыбысына аяқталып, екінші сөзі ж дыбысынан басталса, айтылуда с мен ж дыбыстарының орнына шш дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

1. (н + /к,қ/  = ңғ, ңг) 

Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі н дыбысына аяқталып, екінші сөзі к, қ дыбыстарынан басталса, айтылуда н мен к, қ дыбыстарының орнына ңғ, ңг дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

               ОРФОГРАФИЯ ЖӘНЕ ОРФОЭПИЯ

1. Қазақ тілінде сөздердің жазылу заңдылығы мен айтылу заңдылығы бар. 

Орфография –  сөздердің дұрыс жазылу заңдылығы, 

Орфоэпия – сөздердің дұрыс оқылу заңдылығы.   

1. Қазақ тілінде сөздер көбіне қалай жазылса солай оқылады. Кейде сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады. Мынадай жағдайларда сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады:
   1. дыбыс үндестігі, яғни қатар келген екі дыбыстың бір-біріне әсер етуі; 
   2. еріндік дауыстылардың (ұ, ү, о, ө) өзінен кейін келген езулік дауыстыларға (ы, і, е) әсер етуі;

3,Орфографиялық заңдылық төмендегі принциптерге негізделеді:

1. Фонетикалық принцип:

Сөз бөлшектері қалай айтылса, солай жазылады. Бұл принцип, негізінен, сөздегі қосымшалардың жазылуында ескеріледі. Мысалы: адамдар, ағаштар, қартқа т. б.

1. Дәстүрлі принцип:

Қазақтың байырғы сөздері бұрын қалай жазылса, қазір де сол қалыптасқан күйінде жазылады. 

Мысалы: хайуанат, кейуана, миуа, қиуа, белбеу, Ботагөз, Амангелді, жаздыгүні т.б. 

1. Морфологиялық принцип:

Күрделі сөз бен сөз тіркестерінің айтылуында олардың бір сыңарының кейбір дыбысы өзгеріске ұшырауы мүмкін, бірақ жазылуда морфологиялық принципке сай түбірлері сақталып жазылады.

                                    ЛЕКСИКА

Лексика (грек."сөздік қор") мынадай тақырыптарды зерттейді:

1. Лексиканың мынадай салалары бар:

Лексикология  – тілдің лексикасын (сөздік қор, сөздік құрам) және оның тарихи дамуының заңдылықтарын, қызметін зерттейтін сала.

Семасиология – тілдегі сөздерге тән мағыналарды зерттейтін сала.

Этимология – жеке сөздердің, морфемалардың шығу тегін, бастапқы мағынасын, ол мағынаның өзгеру, даму жайын зерттейтін сала.

Фразеология - тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін сала.

Диалектология – диалектілер, говорлар, жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттейтін сала.

Топонимика – жер, су, қала, ауыл, елді мекен аттарын зерттейтін сала.

Антропонимика – кісінің фамилиясын, әкесінің атын, кісінің шын аты мен лақап атын, бүркеншік аттарын (псевдоним) қарастыратын сала.

Лексикография – сөздіктер жасау және оларды зерттеу жөніндегі үлкен бір сала.

Сондай-ақ лексиканың ономасиология, этнонимика, астронимика сияқты салалары бар.

                       ҚОЛДАНУ АЯСЫ ШЕКТЕУЛІ СӨЗДЕР

КӨНЕРГЕН СӨЗ

Көнерген сөз – қазіргі уақытта қолданыстан шығып қалған немесе мағынасы көмескеленген сөз. Оның екі түрі бар: архаизм және историзм.

1. Архаизм – әр халықтың тұрмыс-тіршілігіне, дүниетанымына байланысты әр дәуірде өзгеріп, яғни қазір басқаша аталатын ұғымның бұрынғы атауы болатын сөз.

1. Историзм – белгілі бір дәуірдегі қоғамдық ұғымға байланысты туып, қазір қолданудан шығып қалған сөз. Мысалы: уез, барымта, ханзада, нөкер, батырақ, қауыл керуен, жүз басы, би, болыс т.б.

             үйрету

Бас изеді – келісу

Бас имеу – келіспеу, берілмеу

Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ – салттан аттау жоқ

Басынан сөз асырмау – басындырмау

Бауыр басу – үйрену

Бес аспап – өнерлі 

Бес саусақтай білу – жетік білу

Бет бақтырмау – бой бермеу

Бетке айту – шындықты көзіне айту 

Бетке шіркеу болды – ұятқа қалдырды 

Бит қабығынан биялай тоқыған – өте шебер

Биті торғайдай, мойыны ырғайдай – арық 

Бұйым көрмеу – менсінбеу

Бүйректен сирақ шығару – болмашы нәрседен шатақ шығару

Бүйідей тиді – әлек салды

Ғайып ерен қырық шілтен – мұсылмандарды жебеп жүретін киелі бейнелер

Далаға кетті – босқа кетті

Дәм-тұзы жараспады – тату-тәтті тұра алмады.

Деміне(кеудесіне) нан пісірді – мақтанып ісіп кетті

Дымын шығармау – үндемеу

Ділгір болу – өте мұқтаж болу

Екі аяғын (өкпесін) қолына алу – аяғы-аяғына жұқпау

Екі аяғын бір етікке тығу – қысымға алу

Екі езуі екі құлағына жету – қуану

Екі көзі төрт болды – қорықты

Екі көзі шарасынан шығу – қорқу

Екі қолынан демін алу – болып, жетісіп отыру

Еңбегін сауды – адал күн кешті

Еңсесі құру – сағыну 

Ер қаруы – бес қару – қылыш найза, садақ, шоқпар, сойыл – ерлер асынып жүретін қарулар.

Ереуіл атқа ер салу – елін қорғауға аттану

Ернін шығарды – мазақтады 

Ернінің емеурінін білу – көңілін табу

Есек құрты мұрнына түсу – баю

Етек-жеңін жиды – есін жиды

Етектен алу – кедергі жасау

Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау

Жағадан алу – қылғындыру

Жағасын ұстау – таңдану

Жағы сембеді(тынбады) – көп сөйлеу

Жағына пышақ жанығандай – арық

Жайдың атқан тасындай – аса құдіретті, мықты

Жалғанды жалпағынан басу – молшылықта өмір сүру

Жанары кетті – көзінің нұры кетті

Жанды жегідей жеу – қиналу, іші құса, уайым болу

Жаны зәр түбіне жету – қорқу

Жаны сіреден жаралған екен – мықты

Жанын қоярға жер таппау - әлек болу

Жараның аузын алу – ескі дертті еске түсіру

Жарғақ құлағы жастыққа тимеу – тыным таппау

Жауырынан жел өту – азап шегу

Жегенін желкесінен шығару – сазайын беру.

Желкесін қасу – қысылу, сасу

Жеме-жамге келгенде – шешуші сәтте

Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты – табан астынан бәле шықты

Жер аяғы қиянда(ит өлген жер, ит арқасы қиянда, жер түбі) – алыс

Жер болу – ұялу

Жер жұту – жоқ болу

Жер қабу – өлу

Жер қаптыру – алдау

Жетім қыздың тойындай – елеусіз

Жұлдызы оңынан туу – жолы болу

Жұмған аузын ашпау – сөйлемеу

Жұмыртқадан жүн қырыққан – қу

Жүз тайысу – ұрысу

Жүзі қайту – тайсалу

Жүзі солу – жүдеу

Жүзіктің көзінен өткендей – сұлу 

Жүн терісін сыпыру – өлімші етіп сабау, азаптау

Жүндей түтті – әбден сабады

Жүрегі алып ұшты(жүрегі аузына тығылды, жүрегі аттай тулады) – қатты толқыды

Жүрегінің түгі бар – батыр

Жүрісі сұйық – ісі мардымсыз

Жыл көрдің бе, ай көрдің бе? – көп ұйықтағанға айтады.

Жылан жалағандай – түк қалдырмау 

Жыланның басы қайту – аштығы басылу

Жынынан айрылған бақсыдай – не істерін білмей, абдырып қалғанда айтылады.

Жыртысын жыртты – намысына шапты, сойылын соқты, жоғын жоқтады, шашбауын көтерді.

Жібі түзу – дұрыс адам

Жігері құм болу – шаршау, тауы шағылу, жасып қалу

Жілігі шағылу – беті қайту

Зәрезап болу – жүрегі шайлығу, үрейі ұшу

Зәрі қайту – уы тарқау

Зәріне міну – қаһарлану

Зығыры қайнау – ашулану

Иегі қышу – дәмелену

Ине шаншар жер жоқ – толық, тығыз

Инемен құдық қазғандай – қиын, ауыр

Инені жіпке тізу – бәле қуу

Иненің жасуындай – азғантай

Иненің көзінен өткендей – пысық

Ит арқасы құрысты – қайратқа мінді

Ит байласа тұрғысыз – адам тұрғысыз

Ит басына іркіт төгілу (ақ түйенің қарны жарылу) – молшылық орнау

Ит болу – қор болу

Ит пен құстың арқасында – кім көрінгеннің арқасында

Ит терісін басына қаптау – ұрысу, балағаттау

Иттің қара тұмсығындай көру – жек көру

Иттің құлы итақай – кім көрінген, кез келген 

Иығына су кету(йығы салбырау, ұнжырғасы түсу, салысуға кету) – қажу шаршау

Иығынан дем алу – мақтану

Иін тірескен - өте көп

Иісі мұрнына кірмейді – ештеңе сезбеу

Кәдеге асу – іске жарау

Кәріне міну – ашулану

Кебін кию – аяғын құшу

Кежегесі кейін тарту – жалқаулану

Кендірі кесілді – көтерем болу

Кең балақ, жалпы етек – қолынан іс келмейтін, олақ

Кең дүние тар болу –дүниеден түңілу

Кердең басу – талқандау

Кескен жерінен қан шықпас – қатал, ұятсыз адам

Кеудесіне шайтан кіру – азу

Көз байлау – алдау

Көз болу – ие болу

Көз жазып қалу – адасу

Көз қиығын салу – көздің ұшымен қарау

Көз салу – қару

Көз сүзу – телміру

Көз шалу – көрініп қалу

Көзге сүйел болу – жек көрінішті көріну

Көзге түртсе көргісіз – қараңғы

Көзден ғайып болу – жоқ болу

Көзді ашып-жұмғанша – тез 

Көздің жауын алу – қызықтыру

Көздің шырымын алу – аздап ұйықтау

Көзі (қарасы) батты – бір жола жоқ болды, құрыды

Көзі алақандай болу – қорқу

Көзі ашылу – санасы ояну

Көзі жету – кәміл сену

Көзі тою – көңілі тою

Көзіне топырақ шашу – жамандық жасау

Көзіне шөп салу – алдау

Көк айыл(долы) – ашушаң

Көк ала қойдай ету – сабау, ұру

Көк өрім – бала кез

Көкейін тесу – көп құмарту

Көкесін таныту – ұрып-соғу

Көкірегі қарс айырылу – қайғыру, өкіну

Көлденең сөз – жағымсыз қауесет

Көрпеңе қарай көсіл – әліңе қара 

Күлге аунаған түйедей – шаң-шаң

Кірерге тесік таппау – ұялу

Кірпігінен қырау тамған – қаһарлы

Кірпідей жиырылу – жақтырмау

Кірпік қаққанша – тез

Кірпік қақпау – ұйықтамау

Кіршік шалу – ойына ақау түсу

Қабағы кірбің тартты – ренжіді

Қабағын қырау шалу – қартаю 

Қабақ қақпау – тез

Қабақ шытысты – ұрысты

Қабырғамен кеңесті – жақын кісілерімен келісті, өз-өзімен ойласты

Қабырғасы қайысу – қатты қиналу 

Қадалған жерінен қан алу – дегенін істету

Қаймағы бұзылмау – бірлігі бұзылмау 

Қайрауы жеткен – бабына келген

Қақпанның қанды аузын басу – қолға мықтап түсу

Қалпақтай ұшу – құлап түсу

Қалтасына сену – байлығына сену

Қан жалау – таяқ жеу

Қанат біту – қарқын алу 

Қанатын жазу – белгілі болу

Қанатын қию – сорлату

Қанды балақ – озбыр

Қаны қайнау – ашулану

Қанына сіңу – әдеттену

Қанына тарту – туысына ұқсау

Қара есекке теріс мінгізу – артына кір келтіру

Қара жаяу емес – құр алақан емес

Қармаққа түсу – ұсталу

Қас бен көздің арасында – тез

Қас қарайғанда – кешқұрым

Қауқары кету – шаршау

Қиқу салды – дабыл қақты

Қой аузынан шөп алмас – момын

Қой үстіне бозторғай жұмыртқалау – тыныштық заман орнау

Қойға шапқан қасқырдай – тас-талқан ету

Қол арту – ниет ету

Қол байлау болу – кедергі жасау

Қол беру – келісу 

Қол жалғау(қол ұшын беру) – көмектесу

Қол қусыру – бағыну, көну

Қолтыққа су бүрікті – желіктірді

Қолы ашық – жомарт

Қолы жүру – сәті келу 

Қу маңдай – сорлы

Қу мойын – арық

Қу сирақ – қыдырымпаз

Қу тамақ – аш өзек, нәпсі

Қу таңдай – сөзуар адам туралы мысқыл

Құлағы тесік - әр нәрседен хабардар адам

Құлағын бұрау – үгіттеу

Құлағын түру – назар салу

Құлағына кірмеу – ұқпау

Құлағыңның тесігі бар ма, жоқ па? – кереңбісің?

Құлақ қағыс ету – айтар ойдың ұшын шығару

Құлаққа ұрған танадай – тып-тыныш

Құлаш сермеу – ұмтылу

Құнт қылмау – ескермеу

Құралайды көзге атқан – мерген

Құрғақ уәдемен қуырдақ қуыру – алдау

Құрығы ұзын – билігі күшті

Қызыл өңеш – даукес, сөзуар

Қызыл сирақ – кедей

Қызыл сөз – бос сөз

Қызыл сөзден бал жағу – мадақтау

Қызыл тіл – шешен

Қылышынан қан таму – қатыгез

Қырық құрау – тозған

Қырық пышақ – араздасқан

Қысқа жіп күрмеуге келмейді – кедейлік

Қысқа кол – жетіспеушілік

Қысыр әңгіме – бос сөз

Қытығына тию – ашуландыру

Маңдай алды – үлгілі, озат

Маңдай тер – адал еңбек

Маңдай тер – адал еңбекпен тапқан табыс.

Маңдайға тию – қиыншылықты көру

Маңдайы ашық – бақытты

Маңдайы ашылу –жолы болу

Маңдайы күнге күю – қиналу

Маңдайы тасқа тию – беті қайту

Маңдайына біту – бар-жоғы

Маңдайына сыймау – бұйырмау

Маңдайынан сипау – мүсіркеу

Маңдайынан шертпеу – тиіспеу

Маңдайының арылмаған соры бар – бақытсыз

Маса(шыбын) шаққан құрлы көрмеу – елемеу

Масыл болу – кісі еңбегімен күнелту

Мәмпи ауыз – ашық ауыз

Мезі болу – ығыр болу

Меңдуана жегеннен саумысың? – жындандың ба?

Мойны астынан келу – жеңілу

Мойны ырғайдай – азып-тозған

Мойнын бұрау – дегенін істету

Мойнын бұру – көңіл бұру

Мойнына жар бермеу – жалқаулану

Мойнына мініп алу – басыну

Мойнынан жалы кету – арықтау

Мұз арқалап күл төгу – азап шегу

Мұзға отырғызу – алдау

Мұрны қанамау – уайымдамау

Мұрнын көкке көтеру – паңдану

Мұрнынан шаншылып жүр – қолы тимеу

Мұрнының астын көрмеу – сезбеу

Мұрты сынбады(шағылмады) – кемімеді 

Мұртын балта шаппау – дүниесі түгел

Мүйіз шығу – қарық болу

Мүйізі қарағайдай – мықты, зор

Мысы құру – амалы біту

Міз бақпау – шыдап бағу

Мінезі ауыр – салмақты

Мірдің оғындай – өткір(сөз)

Місе тұту – қанағат ету

Намыс жырту – арын қорғау

Нобайы түзу – жарамды

Ноқтаға көну – жуасу

Ой тоқтату – ер жету

Ой түбіне жетпеу – көп ойлану

Ойы бұзылу – айну

Ойы онға, санасы санға бөліну – не істерін білмеу

Оқалы киім кию – шен алу

Омырау жасқа малыну – еңіреу

Он екі де бір гүлі ашылмаған – қыршын жас

Он саусағындай білу – жақсы білу

Оң көзбен қарау – мақұлдау

Оң мен солын айыру – ер жету

Оң мен солына қарау – өмірге, төңірегіне қарау

Опық жеу – өкіну

Орақ ауыз – өткір тілді

Орға жығу – құлату

Отқа май құю – өршіту

Өкпесі қара қазандай – реніші таудай

Өлген жері осы – қатты ұялу

Өң алдырмау – сыр бермеу

Өң мен түстей – әп-сәтте

Өңменнен өту – айтылған сөз қатты тию

Өрісі кең – білімді

Өрісі тар – ақылы аз

Пейілі тар – сараң

Пейілін кеңге салу – жомарт болу

Рай бермеу – ыңғай бермеу

Райынан қайту – ашуы қайту

Сабақ алу – үйрену

Сабасына келу – ашуы тарқау

Сағы сыну – беті қайту

Сай сүйегі сырқырау – бүкіл денесі ауыру

Сайтаны ұстау – жыны қозу

Сақал сипап қалу – алдану

Сақинасы бар – ұстамалы ауруы бар

Салқын қанды – байсалды

Санын соғу - өкіну

Сау басына сақина тілеп алу - өзіне ауру тілеу

Саудасы біту – ісі біту

Сәлемі түзу – ниеті дұрыс

Сегіз кессе, сіркедей қан шықпас – бір беткей

Сең соққан балықтай болу – есеңгіреу

Соқыр тиынға арзымау – түкке тұрмау

Соқырға таяқ ұстатқандай – анық

Соры қайнау – бақытсыз болу

Сөз байлау – уәделесу

Сөз есту – сөгіс алу

Сөз қайыру – жауап беру

Сөз қонбады – түсінбеді

Сөзге қалу – өсекке іліну

Сөздің майын тамызу – әдемі сөйлеу

Сөздің тігісін жатқызу – жуып-шайып айту  

Сөзі мірдің оғындай – өткір сөз

Сөзі түйеден түскендей – дөрекі сөз

Сөзін жерге тастамады – дегенін істеді

Сөзінің жаны бар – айтқаны дұрыс

Су жұқпас – алаяқ

Су татиды – дәмі жоқ

Суқаны қашу – қорқу

Сүтке тиген күшіктей болу – сүмірейіп қалу

Сүттей ұйыды – кәміл сенді

Сыбағасын алу – жазасын тарту

Сыр шерту – көңіл құпиясын айту

Сырдың суы сирағынан келмеу – елемеу

Сідік шаптырым жер – жақын жер

Сілесі қату – әбден шаршау

Сілтідей тыну – тым-тырыс болу

Сіңбіруге қол тимеу – уақыты аз

Сіркесі су көтермейді – ештеңені көңілі жақтырмайды

Таба болу – мазақ болу

Табалдырығын тоздыру – қайта-қайта бару

Табан тіреу – тоқтамға келу

Табанын жалау – жалыну

Табанын жалтырату – жоқ болу

Табанынан сарсылу – титығу

Тақияда тамтығы қалмады – барынан айрылды

Тақымға алу – қысымға алу

Талағы тарс айрылу – қатты ашулану

Талшық ету – аздап қорек ету

Тамағы істі – дәмеленді

Тамақ асырау – күнелту

Тамыр жаю – кең таралу

Тамырына балта шабу – жою

Тас жүрек – қатыгез

Тасы өрге домалау – бағы жану

Тәубесіне келтіру – есін жиғызу

Тәуекелге бел байлау – көну

Тепсе темір үзеді – мықты

Терісіне сыймау – ашулану

Тойған қозыдай – жуас

Толас таппады – бәсеңсімеді

Тон пішу – сырттай болжау

Тонның ішкі бауындай - өте жақын, өз адамындай

Тонына сыймау – мақтаншақ

Төбеге жай түскендей – кенеттен

Төрт аяғынан тік тұрғызу – қалпына келтірту

Төсек тарту – сырқаттану

Түбіне жету – құрту

Түйдей жасты – жасы бір құрбы

Түйенің танитыны жапырақ – білетіні бір-ақ нәрсе

Түйенің тұяғы түсетін жер – өте алыс жер

Түн жамылды (қатты) – түнде жүрді

Түс шайысу – ұрысу

Түтін түтету – өз алдына үй болу

Түтіп жеу – қысымға алу

Тырнақ астынан кір іздеу – бәле іздеу

Тышқақ лақ жоқ – малдан жұрдай

Тізе батыру – күш көрсету

Тізе жазбау – жұбы ажырамау

Тілге келмеу – бір ауыз сөз айтпау

Тілі байлану – сөйлей алмай қалу

Тілі қышыды – сөйлегісі келді

Тірідей жерге кірді – қатты ұялды

Тіс жармау – айтпау

Тіс қаққан – ысылған

Тісі шыққан – есейген

Тісін қайрау – ыза болу

Уысынан шығу – билігінен кету

Ұзын құлақ – лақап сөз, өсек

Ұрты солу – жүдеу

Ұстараның жүзінде отыр – өте қиын

Үйірге қосылды – адам қатарына қосылды 

Үлде мен бүлдеге бөленді – ырысқа кенелді

Үнжорғасы (ұнжырғасы) түсті – еңсесі түсті

Үріп ауызға салғандай – сүп-сүйкімді

Шайнап берген – анық 

Шаң жуытпау – қорғаштау 

Шаңырағы ортасына түсу – отауы бұзылу

Шаңырағына ат ойнатты – астан-кестен етті

Шаңырақ көтерді – үйленді 

Шашасына шаң жұқпайды – жүйрік

Шашбауын көтеру – жағымпаздану

Шекесіне тиді – беті қайтты

Шерменде болды – масқара болды

Шие жегендей қылды – тұмсығын бұзды

Шиыршық атты – қатуланды

Шошқа тағаладың ба? – көзге көрінер ісің жоқ

Шүйдесін көрсетті – теріс бұрылды

Шығынға батты – зиян шекті

Шыр бітпеді – жүдеді

Шырағы сөнді – үміті үзілді

Шытынай қалды – ашуланды

Ығай мен сығай – бетке ұстарлар

Ындыны ашылды – араны ашылды

Ізі суымады – көп уақыт өтпеді

Ілуде біреу – бірлі жарым

Ініне су құйды – жойды

Ірге тепті – орнықты

Іргесін аулақ салу – жоламау

Ісі өрге баспады – жолы болмады

Іш тарту – жақын тұту

Іші ауыру – өкіну

Іші бұру – жақтыру

Іші жарылу – зерігу

Іші пысу – зерігу

Іші тар – сараң, қызғаншақ

Іші түтін, сырты бүтін – уайымды

Ішін тарту – таңырқау

Ішіңді жылан жайлап отыр ма? – тоймадың ба?

                   МАҚАЛ  мен  МӘТЕЛ

Мақал – өмір құбылысын жинақтай отырып, түйінді пікір айтатын ықшам сөз өрнегі. 

Оның мәтелден ерекшелігі:

1. Құрылысы жағынан екі, үш бөлімді болады.
2. Ой нақты айтылады.
3. Ақыл-кеңес, үлгі-өнеге түрінде айтылады.

1. Жақсы бала ата-анасын төрге сүйрейді, жаман бала ата-анасын көрге сүйрейді. 
2. Жері байдың елі бай.
3. Ата-ананың қадірін балалы болғанда білерсің.
4. Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан болған артық.
5. Еменнің иілгені – сынғаны, ер жігіттің екі сөйлегені – өлгені. 

Мәтел – белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайтын, астарлап, жұмбақтап айту мәні басымдау болатын халық мұрасы. 

Оның  мақалдан ерекшелігі:

1. Көбіне бір бөлімді болады.
2. Ой ишара, тұспал түрінде айтылады.
3. Көбіне эмоциялық мағына басым болады.

1. Көппен көрген - ұл той. 
2. Әлін білмеген әлек. Кемедегінің жаны бір. 
3. Ел құлағы - елу. 
4. Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарар.

                                       НАҚЫЛ СӨЗ

Нақыл сөз (афоризм) – мағынасы терең, ойды қысқаша бейнелейтін, мақал-мәтелге ұқсас, айтуға оңай көркем сөз тіркесі. Яғни қысқа әрі ойлы, авторы белгілі, тұжырымды ереже – қағидалар. Мысалы:

1. Еккенің тікен болса, орғаның балауса болмас. (М. Әуезов). 
2. Білімнен қымбат нәрсе жоқ, көңілде жатса баспай тот.      (Н. Байғ.)

ИДИОМА

Идиома(лық тіркес) дегеніміз: 

1. бөліп-жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер; 
2. құрамындағы сөздердің мағынасында метафоралық, пародиялық ерекшеліктер болатын мәтелге және тұрақты тіркеске бейім келетін тіркестер; 
3. өзге тілге тура аударуға келмейді;

Мысалы: 

СӨЗ МАҒЫНАЛАРЫ

Сөздің лексикалық мағынасына қарай мынадай түрлері бар:

1. Сөздің тура мағынасы – сөздің бастапқы мағынасы. 
2. Сөздің ауыспалы мағынасы – сөз мағынасының ауысып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылуы. Сөздің ауыспалы мағынасы екінші сөзбен тіркескенде ғана пайда болады.

Мысалы: 

1. Сөздің көп мағыналығы   (полисемия) – бір сөздің басқа сөздермен тіркескен кездегі әр түрлі мағынаға ие болуы. Мысалы:

Адамның басы

Судың басы (бұлақ)

Сөздің басы (сәлем)

Таудың басы (шың)

1. Омоним – дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары әр түрлі сөздер.

Мысалы: «Жақ» омоним сөзінің мағыналары:

Адамның жағы / От жақ /   Оң жақ /  Маған жақ бол /  Қара бояу жақ

Омонимдердің жасалу жолдары:

1. Жұрнақ арқылы: шығыс (шық+ыс), жастық (жас+тық);
2. Кірме сөз арқылы: бақ (парсы. "бақт»), сап (араб. "саф");
3. Сөздің дыбыстық өзгеріске ұшырауы: біз (бігіз);

Көп мағыналы сөз бен омоним сөздің айырмашылығы:

1. Омоним сөз жеке тұрып, бірнеше мағынаны білдіреді, ал көп мағыналы сөз екінші сөзбен тіркескенде ғана бірнеше мағынаны білдіре алады.
2. Омоним сөздің мағыналарының арасында ешқандай мағыналық ұқсастық болмайды. Мысалы, адамның жағы, отты жақ дегендегі «жақ» сөзі бірінде есім сөз болып, дене мүшені білдіріп тұр, бірінде етістік ретінде қимылды білдіріп тұр. Ал көп мағыналы сөздің мағыналарының арасында ұқсастық болады. Мысалы, судың басы (бұлақ), таудың басы (шың), сөздің басы (сәлем) дегендегі «бас» сөзі бірінде «бұлақ», бірінде «шың», бірінде «сәлем» деген мағыналарды білдірсе де, бәрінде де бір нәрсенің басталу орны, басталар жері деген мағынаны білдіріп тұр.
3. Антоним – мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. Мысалы:  Аласа – биік,   Ұзын – қысқа,   Ақ – қара,   Жақын – алыс,   Су жүрек – жүрек жұтқан
4. Синоним – айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер. Мысалы: сабырлы, байсалды, төзімді, ұстамды, салмақты. 

                   Синонимдерді қолданудың мынадай тәсілдері бар:

1. Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған тексте бір рет пайдаланған сөзді  қайталамас үшін оны басқасымен алмастырады. Мысалы: Ерегісте ер өлер, екі батыр егессе, екеуінің бірі өлер (Мақал). Айнала шабытты еңбек, қызу жұмыс. 
2. Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайласып та тұра береді. Мысалы: Бет көрсе, жүз ұялады (Мақал). Қауіп бар жерде қатер бар (Мақал). Ақтамақ жымиса, ол ыржияды. Ақтамақ мырс етсе, ол жарқылдап күледі (Ғ.Мұстафин). Ата дұшпан сен едің, ата жауың мен едім (Махамбет). 
3. Белгілі бір ұғымды әр жақтан толық сипаттап беру үшін 2 немесе 3-4 синоним сөз қатарынан қолданылады. Мысалы: Балташ жолдасқа опашыл, уәдешіл болатын (Ж.Аймауытов). Майлыбайдың уысындағы күміске өзді-өзі таласып, қырылысып, төбелесіп, өліп қала жаздады (Ж.Аймауытов). Жылатушы көп болса, уатушысы, жұбатушысы да мол болған ел сорлы бола ма? (М.Әуезов). Дәл қасымызда үш бастау, қайнар, бұлақ бар. (Ә.Тәжібаев). Жақып езіліп, еріп, балқып кеткен сияқты болады (Ғ.Мұстафин). Ибалы, инабатты, ізетті жандар қазақта баршылық («Жас алаш»). 
4. Тілдегі синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та қолданғанымыз сияқты бұларды қосарлап та пайдалануға болады. Мысалы: күш-қуат, кұрбы-құрдас, ар-ұят, аман-сау, үлгі-өнеге, азып-тозу, қорқытып-үркіту, қажымай-талмай, өткен-кеткен, даусыз-талассыз, мұңды-зарлы, өніп-өсу т.б. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бұлардың бұрынғы жеке мағыналары абстракцияланып (яғни жалпыға айналып), білдіретін ұғымның көлемі кеңейеді. Мұндағы күрделі ұғым екі сөздің дара мағыналарының жиынтығынан шығады.
5. Қазақ тілінде мағыналас екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтеді. Мысалы: кең байтақ ел, айдын шалқар көл, қырмызы қызыл жібек, заңғар биік тау, зәулім биік үй, қызыл жоса қан, нән семіз жылқы, жайдары жарқын мінез, орасан зор жұмыс, құр бекер жүріс т.б. 
6. Синонимдер тек жеке сөздерден ғана емес, фразалық тіркестерден де кездеседі. Көңілдегі көрікті ойды сөзбен кестелеп айтып беру үшін фразалық тіркестер де тілде орасан зор қызмет атқарады. Мәселен, Кеңес армиясы 1945 жылы неміс басқыншыларын талқандады деген сөйлемдегі талқандады деген сөздің орнына жермен-жексен етті, күлін көкке ұшырды десек, сөзіміз әлдеқайда күшті шыққан болар еді. Сондай-ақ екі синоним сөздің қатар қолданылғаны тәрізді мағына жағынан өте жақын екі фразалық тіркестер де қаз-қатар жұмсала береді. Мысалы: Қатерлі қауіп төнген күндер де өтті, итжығыс, бірде олай, бірде бұлай (Қ.Айнабекұлы). Бармақ шайнап, сан соғып, құсамен өткен өмір ғой – бұл да бір (Қ.Жұмаділов). Бұл салада да жетістіктермен қатар әттеген-ай дегізіп, сан соқтырарлық олқылықтар да бар («Жетісу»). 
7. Синонимдерді жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, араластырып та жұмсай беруге болады. Мысалы: Ақсақал абдырды, састы, қысылды, жан терге түсті (Ж.Аймауытов). Гүлнаш апай ақтарылмады, шешіліп сыр жармады (Т.Әлімкұлов). Жолыққан жанның бәрі де оған ат үсті, асығыс жауап берді (Ж.Жұмақанов). Ойдың да шикісі бар күлді-көмеш, Сүйкімсіз арам астай адам жемес. Дүмбілез, дүбарасы бар оның да, Әрі-сәрі, не ол емес, не бұл емес (Ә.Оңалбаев). Ел-жұрт, халқы мен ата-анасын көреді (Батырлар жыры). 
8. Синонимдерді қолданудың тағы бір тәсілі – парафраза. Бұл сөздің мәнісі жеке сөздің орнында оның түсінігін сипаттап беру болып шығады. Мәселен, Алматы дегеннің орнына Қазақстанның астанасы, М.Әуезов деудің орнына «Абай жолы» романының авторы, Күләш деудің орнына қазақтың бұлбұл әншісі деп қолдануға болады. Парафраза бір заттың белгілі бір қасиетін айрықша атап өткісі келгенде, немесе соған ерекше назар аудартып, ден қойғызу мақсатында қолданылады. Кейде бір сөзді қайталамай, ойды түрлендіріп баяндау үшін де жұмсалады.
9. Мағынасы жағымсыз сөздердің мәнін тыңдаушыларға жеңілдетіп, жұмсартып айту тәсілін тіл білімінде эвфемизм деп атайды. Бұл да тіл мәдениетінің бір тәсілі болып саналады. Мәселен, өсек-аяң дегеннің орнына жаяу почта, ұзын құлақ, сымсыз телефон деп, өтірік сөз дегеннің орнына қоспа деп, өсекші дегеннің орнына жеңіл ауыз деп, пара дегеннің орнына ауыз бастырық деп, ұрлық дегеннің орнына жиендік деп, қартаю дегеннің орнына жасы ұлғаю деп жұмсартып қолдана беруге болады. 

М.Әуезов «Абай жолы» атты романында Абайдың өлімін мынадай эвфемизмдер арқылы бейнелеген: «Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде ұлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде Абай және қаза тапты. Ұлы кеуденің демі тоқталды. Шел даланы жарып аққан дариядай игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шығып, зәулім өскен алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті». Мұнда жазушы Абай деудің орнына бірде ұлы жан, бірде ұлы кеуде, бірде игілік өмір, бірде зәулім өскен алып шынар деп парафраза тәсілімен ерекше назар аудартқызып отырған болса, өлді деген жағымсыз сөздің орнына дүниеден көшті, қаза тапты, демі тоқталды, үзілді, кұлады, кетті сияқтанған эвфемизмдер қолданған.                                                                                          ^[1]Сөздің ауыспалы мағынасының көркем әдебиетте қолданылатын түрлері

1. Метафора (грек. «ауысу, ауыстыру») – бір-біріне ұқсас екі не одан да көп зат немесе құбылыстың балама аталуы. Мысалы, Хан емессің, қасқырсың... Хан емессің, шаянсың... өлеңіндегі «қасқыр», «шаян» сөздері жауыз, қатыгез сөздерінің орнына қолданылған. 
2. Метонимия (грек. «атын өзгертіп атау») – ойда сақталып тұрған бірер сөзді айтпай-ақ, ол сөзді екінші бір сөз мағынасына сыйыстырып жіберу. Мысалы, Сәкеннің шығармаларын оқыдым деудің орнына Сәкенді оқыдым деу.
3. Синекдоха (грек. «бірге жобалап, шамалап түсіну») – бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны, үлкеннің орнына кішіні, немесе керісінше, бөлшектің орнына бүтінді, жалқының орнына жалпыны қолдану негізінде сөз мағынасын алмастыру амалы. Мысалы,  Төрт-бес қой-ешкіміз бар деудің орнына  төрт-бес тұяғымыз бар деу.

МОРФОЛОГИЯ

1. Морфология сөз құрамы, қосымша және сөз таптарын зерттейді.
2. Сөз құрамының 2 түрі бар: дара сөз және күрделі сөз.

1. Қосымшаның 2 түрі бар: жалғау және жұрнақ.

1. Сөз табының 9 түрі бар: 

1. зат есім            4. есімдік     7. шылау

2. сын есім           5. етістік           8. еліктеу сөз 

3. сан есім            6. үстеу              9. одағай

Сөз таптарының сызбасы^[2]

СӨЗ ҚҰРАМЫ

Сөздер құрамына қарай 2-ге бөлінеді: дара сөз және күрделі сөз.

ДАРА СӨЗ

Дара сөз – бір түбірден тұратын сөз. Оның 2 түрі бар: түбір сөз және туынды сөз.  

1. Түбір сөз

Түбір сөз – сөздің  мағынасы бар ең бастапқы бөлшегі. (ән, дос, бөл, біл, тау, жақсы, қала)

2. Туынды сөз

Туынды сөз түбір сөзге жұрнақ жалғану арқылы жасалады. (әнші, достық, бөлім, білгір, таулы, жақсылық, қалашық)

Қосымша:

Түбір сөз бен одан жасалған туынды сөз арасында мағыналық байланыс болады. Мысалы, бал сөзінен балшы, балгер деген сөздер жасалады. Ал бал сөзінен бала, балық деген сөз жасалмайды. Себебі олардың арасында мағыналық байланыс жоқ.

                                          КҮРДЕЛІ СӨЗ

Күрделі сөз – кемінде екі түбірден жасалып, бір мағынаны білдіретін сөз. Оның 4 түрі бар: 

Біріккен сөз

Қос сөз

Қысқарған сөз

Тіркескен сөз

1. Біріккен сөз

Біріккен сөз – екі немесе одан көп сөз бірігіп, бір ұғымды білдіретін және бір сұраққа жауап беретін сөз. Мысалы: Тасбақа (тас+бақа), Талдықорған (Талды+қорған), қарақұрт (қара+құрт), Екібастұз (Екі+бас+тұз)

Кіріккен сөз – құрамындағы сөздердің ең кемінде бір дыбысы өзгертіп біріккен сөз. Мысалы: 

                                          2. Қос сөз

Қос сөз – сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз. Қос сөздің екі түрі бар: қайталама қос сөз  және қосарлама қос сөз.

1. Қайталама қос сөз – сыңарлары бір түбірден жасалатын қос сөз. Мысалы: көре-көре, көзбе-көз, өз-өзінен, тау-тау. 
2. Қайталама қос сөздің 4 түрлі жасалу жолы бар:
   1. Қосымшасыз бір түбірдің қайталануынан жасалады. Мысалы, үлкен-үлкен, су-су, тікен-тікен, қора-қора, қарқ-қарқ, ұсақ-ұсақ т.б.
   2. Қосымшалы бір түбірдің қайталануынан жасалады. Мысалы, бара-бара, айтып-айтып, үйдей-үйдей, сөйлей-сөйлей, бір-біріне, көзбе-көз, келер-келмесін, орынды-орынсыз, қолды-қолына, он-ондап т.б.
   3. Түбірдің бір сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырап жасалады. Мысалы,  кісі-місі, қағаз-мағаз, кітап-мітап, шай-пай, қалт-құлт, жалт-жұлт, тас-мас, тіс-міс, мәре-сәре, кемпір-семпір, нан-пан, сатыр-сұтыр, салдыр-гүлдір, қараң-құраң т.б.
   4. Бір сыңары ықшамдалып жасалады. Мысалы, теп-тегіс, жап-жасыл, ап-ащы, сұп-сұр т.б.
      1. Қосарлама қос сөз – сыңарлары әр түрлі түбірден жасалатын қос сөз:: үлкен-кіші, алыс-жақын, қысы-жазы, бала-шаға, көйлек-көншек.
      2. Қосарлама қос сөздің 5 түрлі жасалу жолы бар:
         1. Сыңарлары синонимдес болып келеді. Мысалы, зәре-құт, ашу-ыза, дос-жар, тәлім-тәрбие, ыдыс-аяқ, етек-жең, өнер-білім, төсек-орын, қазан-ошақ, ес-түс, қауіп-қатер, уайым-қайғы, мінез-құлық т.б.
         2. Сыңарлары антонимдес болып келеді. Мысалы, оңды-солды, әрі-бері, ірілі-ұсақты, үлкенді-кішілі, ілгері-кейін т.б.
         3. Бір сыңары мағынасыз болып келеді. Мысалы, арық-тұрық, бала-шаға, емін-еркін, жүн-жұрқа, көйлек-көншік, киім-кешек, көрші-қолаң, кедей-кепшік, жоқ-жітік т.б.
         4. Екі сыңары да мағынасыз болып келеді. Мысалы, анда-санда, ығы-жығы, қым-қуыт, әңкі-тәңкі, ту-талақай, алба-жұлба, ұйпа-тұйпа, тым-тырақай т.б.
         5. Сыңарлары әр түрлі сөздер болып келеді. Мысалы, ғылыми-көпшілік, саяси-әлеуметтік, этно-мәдени, үнді-еуропа т.б.

Қысқарған сөздің жасалуының 4 жолы бар:

1. Күрделі атаудың құрамындағы әрбір сөздің тек бірінші дыбыстары қысқарды. Мысалы, ТМД, БҰҰ, АҚШ т.б.
2. Күрделі атаудың құрамындағы алғашқы сөздің бірінші буыны мен соңғы сөздердің бірінші дыбыстарынан қысқарып бірігеді. Мысалы, ҚазҰПУ, ҚазМҰУ т.б.
3. Күрделі атаудың құрамындағы әрбір сөздің  бірінші буындарынан қысқарды. Мысалы, кеңшар (кеңестік шаруашылық), ұжымшар (ұжымдық шаруашылық), физмат(физика-математика) т.б.
4. Күрделі атаудың құрамындағы алғашқы сөздің бірінші буыны мен келесі сөздің түбір күйінде қысқаруы. Мысалы, пединститут, медколледж, медпункт т.б. 
5. Өлшем бірліктерінің қысқаруы.Мысалы, см (сантиметр), кг.

Ескерту: Қысқарған сөздердің 1,2-түріне және қысқарған өлшем бірліктеріне қосымшалар дефис арқылы жалғанады. Мысалы. ТМД-ға, АҚШ-қа, см-ге т.б.

4. Тіркескен сөз

Тіркескен сөз – екі немесе одан көп сөздер тіркесіп келіп, бір ұғымды білдіретін қүрделі сөздің түрі. Мысалы,

Тіркескен сөздің екі түрі бар: еркін тіркес және тұрақты тіркес. 

1. Еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға болады. Мысалы, оқып отыр, оқып жүр т.б. 
2. Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға келмейді. Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздер бірігіп бір ғана мағына береді. Мысалы, қас пен көздің арасында (тез) деген тіркесті кірпік пен көздің арасында десек «тез» деген мағынаны бермейді.

ҚОСЫМША

Қазақ тілінде қосымшаның 2 түрі бар. Олар: жұрнақ және жалғау. 

ЖҰРНАҚ

1. Жұрнақ өзі жалғанған сөзге жаңа мағына беріп, туынды сөз жасайды. 
2. Жұрнақтың екі түрі бар: сөз тудырушы жұрнақ және сөз түрлендіруші жұрнақ.
   1. Сөз тудырушы жұрнақ түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп оған жаңа мағына береді. (Қой+шы – қойшы, өнер+паз – өнерпаз, ой+лa – ойла, тау+лы – таулы)
   2. Сөз түрлендіруші жұрнақ өзі жалғанған сөздің бастапқы мағынасын өзгертпей, сәл түрлендіреді. (Үй+шік – үйшік, сандық+ша – сандықша, алаң+қай – алаңқай, қала+шық – қалашық.) 
      1. Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Мысалы, жаз-у-шы-лық.
      2. Бір сөзден әр түрлі жұрнақ арқылы туынды сөздер жасалады. Ондай бір түбірден жасалған сөздер түбірлес сөздер деп аталады. Мысалы, біл-ім, біл-дір, біл-гіш т.б.
      3. Жұрнақ сөзге жалғаулардан бұрын жалғанады. Мысалы, кітапханалардан, оқушымын т.б.
3. 
   
   1. Жалғаулар сөздерді байланыстырады. 
   2. Оның 4 түрі бар:
      1. Көптік жалғауы 
      2. Тәуелдік жалғауы 
      3. Септік жалғауы 
      4. Жіктік жалғауы 

-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер. 

1. Көптік жалғаулары тек қана зат есімдерге жалғанады.

2. Тәуелдік жалғауы – меншіктілікті білдіреді.

3. Септік жалғауы

1. Септік жалғаулары – сөздерді байланыстырады. Қазақ тілінде септіктің 7 түрі бар:

1. Септік жалғауының мағыналары:

1. Ілік септігі  бір заттың екінші затқа тәуелді екенін (Қайраттың кітабы) немесе қатысты екенін (алма ағашы) білдіреді.
2. Барыс септігі қимылдың бағытын, мақсатын білдіреді. Мысалы, Мұса Алматыға (бағыт) кетті. Мұса Алматыға кітап алуға (мақсат) кетті.
3. Табыс септігі  объектіні білдіреді. Мысалы, Мен сөмкені алдым.
4. Жатыс септігі  мекендік, мезгілдік мағына береді. Мысалы, Омар қалада (мекен) тұрады. Оспан жазда (мезгіл) келеді.
5. Шығыс септігі іс-қимылдың шыққан орнын, мезгілін, себебін білдіреді. Мысалы, Мен әкемнен алма алдым.
6. Көмектес септігі іс-қимылдың орындалу амалын және ортақтасу қатынасын білдіреді. Мысалы, Мен атпен келдім. Мен әкеммен сөйлестім.

                      4. Жіктік жалғауы

1. Жіктік жалғауы – жақты білдіреді. Ол етістікке және есім сөздерге жалғанады. 

ЗАТ ЕСІМ 

1. Зат есім – заттың, ұғымның, құбылыстың атын білдіретін сөз табы.    Сұрақтары: кім? не? кімдер? нелер? 

Зат есім жасайтын жұрнақтар

1. Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтары

1. Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар

1. Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар

Зат есімнің сөйлемдегі қызметі

                                       КӨМЕКШІ ЕСІМ

Көмекші есім – лексикалық мағынасынан айырылып, сөйлемде екінші бір сөздің шылауында қолданылатын зат есім. Мысалы, сырт, іш, маң, алд(ы), арт(ы), үст(і), қас, жан т.б. (Ауылдың жаны терең сай)Әдетте көмекші есім тәуелдік жалғауында тұрып, негізгі зат есіммен тіркесіп сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.

Ескерту: Кейде көмекші есім көптік, септік жалғауларында келіп, басқа сөзге тәуелді болмай, жеке тұрып та сөйлем мүшесі бола алады. Мысалы Арттағылар(кімдер?) жетіп қалды. Сыртын(нені?) көріп, ішінен(неден?) түңілме.

                                                     СЫН ЕСІМ

Сын есім – заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін   білдіретін сөз табы. Сұрақтары: қандай? қай?

               Туынды сын есім жасайтын жұрнақтар

Сын есімнің шырайлары

Ескерту: 

1. Ақ, көк сөздерінің күшейтпелі шырай түрі төмендегідей болады: аппақ, көкпеңбек.
2. Жаңа буын оқулығында сын есімнің шырайлары екіге бөлініп берілген: 

А) Салыстырмалы

Ә) Күшейтпелі

1. Асырмалы шырай күшейтпелі шырайға қосылып көрсетілген. Ал жай шырай сөздердің шырайлық қосымшалары болмағандықтан, оларды шырай түріне жатқызбаған.

Сын есімнің сөйлемдегі қызметі

САН ЕСІМ

1. Сан есім заттың санын, ретін білдіреді. 
2. Сұрақтары: неше? қанша? нешінші? нешеу?
3. Сан есім құрамына қарай 2-ге бөлінеді: Дара сан есім және күрделі сан есім.
   1. Дара сан есім бір ғана түбірден (негізгі, туынды) тұрады. (Бес, жүз, мың, отыз, ондаған, жетеу, сегізінші)
   2. Күрделі сан есім кемінде екі сөзден тұрады. (Он бес, жүз екі, мың тоғыз жүз тоқсан екі, отыз жеті, үш-үштен, бес-алты, онға жуық, екіден бір)
4. Сан есім мағынасына қарай төмендегідей 6 түрге бөлінеді:
   1. Есептік сан есім
   2. Реттік сан есім
   3. Жинақтық сан есім
   4. Болжалдық сан есім
   5. Топтау сан есім
   6. Бөлшектік сан есім
5. Есептік сан есім нақты санды білдіреді. 
   1. Сұрағы: қанша? неше? 
   2. Түбір сан есімнің өзінен болады. Мысалы, бес, он екі, жиырма үш т.б. 
6. Реттік сан есім заттың реттік қатарын білдіреді. 
   1. Сұрағы: нешінші?
   2. Сан есімге -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы, бірінші, бесінші, алтыншы, жетінші, екі жүз он үшінші т.б.

1. Жинақтық сан есім жинақталған санды білдіреді. 
   1. Сұрағы:  нешеу? 
   2. Бірден жетіге дейінгі есептік сан есімге -ау, -еу жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы, Біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу. 
2. Топтау сан есім заттың санын топтап көрсетеді. 
   1. Сұрағы: нешеден? 
   2. Сан есімге шығыс септігі жалғауы жалғану арқылы жасалады. Мысалы, үштен, екеуден, он-оннан, үшеу-үшеуден т.б. 
3. Болжалдық сан есім заттың санын болжап көрсетеді. 
   1. Сұрағы: қанша? неше? қай шамалы?
   2. Жасалу жолдары: 
   3. Сан есімге -даған, -деген, -таған, -теген -дай, -дей, -тай,       -тей жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы, жүздеген, қырықтай т.б.
   4. Сан есімге көптік жалғауы мен септік жалғауы қатар жалғануы арқылы жасалады. Мысалы, отыздарда, елулерге т.б.
   5. Сан есім мен шақты, жуық, тарта, таман т.б. септеулік шылаулардың  тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, он шақты, жүзге жуық т.б.
   6. Екі түрлі санның қосарлануы арқылы жасалады. Мысалы, екі-үш, он-он бес т.б.
4. Бөлшектік сан есім заттың бөлшектік санын білдіреді. Мысалы, 1/2 (екіден бір, екінің бірі, екіден бірі),   2,5 (екі жарым),   1/2 (екіден бір) т.б. 
   1. Сұрағы: қанша? неше?

Сан есімнің емлесі

1. Күрделі сан есімнің әр сыңары бөлек жазылады. (Он бес, жүз жиырма үш, екі мың төрт т.б.)
2. Реттік сан есім араб цифрымен берілсе, -ыншы, -інші,          -ншы, -нші жұрнағының орнына дефис қойылады.            (8-сынып, 25-пәтер)
3. Реттік сан есім рим цифрымен берілсе, дефис қойылмайды. (І том, ХХІ ғасыр)
4. Күн, ай, жыл аттарымен тіркескен реттік сан есімнен кейін дефис қойылмайды. (2004 жыл, 1 қыркүйек)
5. "Екі, алты, жеті" сандарына -ау, -еу жұрнағы жалғанғанда, түбірдің соңындағы ы, і дыбыстары түсіп қалады. (Екі+еу = екеу, алты+ау = алтау, жеті+еу = жетеу.)
6. Болжалдық сан есім цифрмен берілгенде, қосымша дефис арқылы жазылады. (10-даған, 5-терде т.б.)
7. Болжалдық сан есім қосарланып келгенде, дефис арқылы жазылады. (Он-он бес, қырық-елу, 40-50 қой т.б.)
8. Болжалдық сан есім жасайтын шамалы, шақты т.б. шылаулары өздері тіркескен сандардан бөлек жазылады. (он шақты, жүзге шамалы, мыңға жуық, елуге тарта т.б. )
9. Қосарланып айтылған топтау сан есімдер сөзбен берілсе де, цифрмен берілсе де, дефис арқылы жазылады. (Екі-екіден, 10-10-нан, 30-30-дан т.б.)                                                                            Цифрмен таңбаланатын дара және күрделі сан есімдерге жалғанатын жалғаулар дефис арқылы жазылады. (15-тен, 20-дан, 25-ке т.б.)

Сан есімнің сөйлемдегі қызметі

Есімдік – зат есім, сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз табы. (Орынбасар сөз табы деп те аталады.)

Есімдіктің мағынасына қарай төмендегідей 7 түрі бар: 

1. Есімдік құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді: 
   6. Дара есімдік бір сөзден тұрады. Мысалы: мен, олар, біреу, барлық, қайда, мынау т.б.
   7. Күрделі есімдік екі түбірден жасалады. Мысалы: кімде-кім, өз-өзіне, әлдеқашан, әркім, ешбір т.б.
      1. Есімдіктің септелуі
      2. Есімдіктің тәуелденуі

Ескерту: Еш, кей, әлде, әр, қайсы, бір есімдіктері зат есіммен және сын есіммен тіркесіп келгенде, бөлек жазылады. Мысалы: еш уақытым жоқ, кей кезде, әр адам, әр түрлі т.б.

                                         ЕТІСТІК

Етістік заттың іс-әрекетін, қимылын білдіреді. 

1. Сұрақтары: не істеді? не қылды? қайтті?
2. Тұлғасына қарай:

1. Құрамына қарай: